Afscheid van de Habsburgse dynastie
De ondergang van de Donaumonarchie
Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog in de herfst van 1918 verdween een dynastie die meer dan 600 jaar in midden Europa aan de macht was geweest: de Habsburgers. Midden 19e eeuw omvatte hun rijk vrijwel geheel midden en zuidoost Europa. Het was met recht een Volkerenbond die onder het gezag van keizer Franz Joseph een staat was die onoverwinnelijk leek. Leek, want onder het centrale gezag broeide bij vele volkeren de wens om zelfstandig te worden. Zo was bijv. Hongarije al in 1867 erin geslaagd binnen de Habsburgse monarchie een zelfstandig koninkrijk te worden maar wel met Franz Joseph als vorst. Daarom werd vanaf dat moment de naam K.u.K (Kaiserliche und Kőnichliche Monarchie) gebruikt.
Keizer Franz Joseph
Nog voor het einde van de Eerste Wereldoorlog stierf keizer Franz Joseph, het symbool dat het machtige rijk tot dan toe bijeen had gehouden. Het verval sloeg onmiddellijk toe want al in 1917 kwamen de eerste volkeren met de eis voor een eigen nationale staat, zoals de Tsjechen, de Slovenen en de Kroaten. Nog voor de wapenstilstand in 1918 hadden ze succes. Waar er aan de ene kant vreugde was over de onafhankelijkheid was bij vele anderen de teleurstelling groot: De schrijver Stefan Zweig vatte het zo samen: "Oostenrijk dat slechts als een vage, onduidelijke grijze en levenloze schaduw van de vroegere keizerlijke monarchie op de kaart van Europa schemerde."
Zulke grote politieke veranderingen zijn bij uitstek geschikt om filatelistisch te illustreren. Er werden nieuwe postadministraties aangesteld, er werden eerst provisorische zegels en later nieuwe eigen zegels voor de frankering van de post ontworpen en gebruikt. Daarvan trachten we in dit artikel de nodige voorbeelden te geven.
Van keizerrijk naar republiek
De opvolger van Franz Joseph, keizer Karl I, verbrak op 26 oktober 1918 de band met het Duitse Rijk. Vier dagen later werd de republiek Duits-Oostenrijk uitgeroepen die onder leiding kwam te staan van Dr Karl Renner.
 |
 |
Op 3 november 1918 werd bij het einde van de Eerste Wereldoorlog de wapenstilstand tussen Oostenrijk en de geallieerden gesloten. Op 11 november trad keizer Karl I terug als staatshoofd en één dag later werd door het parlement de republiek Deutsch-österreich uitgeroepen.
 |
 |
In december 1918 verschenen de eerste postzegels met schuine opdruk "Deutschösterreich" op de zegels van het voormalige keizerrijk. Daarmee was de ondergang van de monarchie filatelistisch gedocumenteerd. Vanaf juli 1919 verschenen de eerste zegels met de naam van de nieuwe republiek, waaronder ook krantenzegels en speciale zegels met toeslag voor bijv. voor de verkiezingen in Karinthië en voor de slachtoffers van de overstromingen in 1920. Het plan was om Deutsch-österreich onderdeel te laten worden van een verenigde Duitse republiek omdat men van mening was dat een kleine deelstaat met maar 6,5 miljoen inwoners dat maar 12% van het vroegere keizerrijk omvatte, alleen niet levensvatbaar zou zijn. Maar de geallieerden dachten daar heel anders over. Op 10 september 1919 werd vastgelegd dat een aansluiting bij het Duitse Rijk verboden werd en een maand later werd de naam Deutsch-österreich al vervangen door de "Republik Österreich". De post volgde uiteraard; vanaf januari 1922 werd die naam op de nieuwe dure zegels gedrukt. Er verschenen hoge waarden want de inflatie had inmiddels al toegeslagen.
Revolutie in Hongarije
Door de afloop van de oorlog veranderde het koninkrijk Hongarije ook ingrijpend. Keizer Karl I, die als koning Karoly IV aan het hoofd van het koninkrijk stond, verklaarde op 13 november 1918 dat hij afzag van de uitoefening van zijn ambt. Het was de laatste ambtelijke handeling van een vorst uit de Habsburgse dynastie. Drie dagen later werd de democratische republiek uitgeroepen. Hoewel er nog geen verdrag lag over het vredesoverleg, sloten diverse volkeren zoals Bosniërs, Kroaten en Slowaken zich al vast bij buurlanden aan. De democratische republiek werd niet veel tijd gegund. Als gevolg van de communistische omwenteling in Rusland riep de uit Zevenburgen afkomstige Emmerich Schwarz, die zich Belá Kun noemde, op 21 maart 1919 de Hongaarse radenrepubliek uit. In Boedapest werd de dictatuur van het proletariaat aangekondigd en werden banken, grote bedrijven en huurhuizen genationaliseerd. Honderden mensen werden het slachtoffer van de revolutionaire rechtbanken en werden ter dood veroordeeld. Maar al op 1 augustus 1919 was de bolsjewistische opleving voorbij toen Roemeense troepen Boedapest bezet-ten.
De communistische radenrepubliek liet een interessante filatelistische serie van 5 zegels na met portretten van de revolutionairen. Dat waren o.a. Karl Marx en Friedrich Engels, de dichter Sandor Petöfi, uit de 19e eeuw Ignác Martinovics en de middeleeuwse boerenleider György Dósza. Daarna ver-schenen twee series met zegels van de republiek maar voorzien van de rode opdruk MAGYAR TANASCKOZTARSASAG (Hongaarse radenrepubliek). Door de korte tijd om deze zegels te gebruiken zijn echt gelopen stukken zeer zeldzaam. Vrijwel alle zegels zijn voorzien van een welwillendheidsstempel.
Het einde van de radenrepubliek kwam snel toen in de herfst van 1919 Admiraal Miklós Horthy met zijn leger Boedapest binnentrok. Als regent riep hij in maart 1920 Hongarije weer uit tot koninkrijk met voorlopig een vacante troon. Op 4 juni 1920 werd de Vrede van Versailles getekend tussen Hongarije en de geallieerden maar met grote beperkingen voor Hongarije. Naast herstelbetalingen werd van het land geëist dat het delen van het land aan Tsjechoslowakije, Roemenië, Servië, Kroatië, Slovenië en Oostenrijk afstond. Zo ontstond het relatief kleine land dat Hongarije nog altijd is.
De geboorte van Tsjechoslowakije
De ondergang van de Donaumonarchie leverde ook positieve resultaten op: de geboorte van de staat Tsjechoslowakije. Al tijdens de Eerste Wereldoorlog ontstond het streven naar een eigen staat met Tsjechen en Slowaken. In 1916 werd in Parijs de eerste gezamenlijke volksraad opgericht die in oktober 1916 een regering vormde met Tomá Garrigue Masaryk als president. Er moest een gezamenlijke staat op federatieve basis ontstaan die op 28 oktober tot grote blijdschap van de Slavische bevolking dan ook werd uitgeroepen. Die nieuwe staat beschikte over meer dan de helft van alle industrievestigingen van het voormalige Oostenrijk-Hongarije! Postaal gezien was het land natuurlijk nog afhankelijk van de postwaarden die er nog beschikbaar waren uit het keizerrijk. Daarom verschenen er tot eind 1919 nog Oostenrijkse en Slowaakse zegels met opdrukken. Daarnaast verschenen er zogenaamde revolutionaire uitgiften: Oostenrijkse zegels met meestal een wapenschild of een leeuw en de tekst PROVISORNI ?ESKO-SLAVENSK? VLADA (Provisorische Tsjechoslowaakse Regering). Ook verschenen er, zoals vaak in onrustige tijden, half officiële padvinderzegels. Op verschillende plaatsen bezorgden padvinders inderdaad de post.
 |
 |
Tsjechoslowaakse Regering | |
Hradschin-uitgifte naar
ontwerp van Alfons Mucha
Tomas Masaryk
Kenmerkend voor de nieuwe republiek was de uitgifte van de zogenaamde Hradschin-zegels. Het motief was afkomstig van de bekende schilder en graficus Alfons Mucha en stelde de zonsopkomst beven de Praagse burcht voor. Dat de zon nooit op die plaats kon opkomen stoorde kennelijk niemand. De symbolische betekenis van de zonsopkomst als de geboorte van een nieuwe staat was veel belangrijker. Het enthousiasme was zo groot dat allerlei drukkerijen en postzegehandelaren zegels uitgaven als proefdrukken op verschillende papiersoorten, keerdrukken, paren met een tussenstrook, de Praagse burcht met en zonder zon en opdrukken voor luchtpost. En dat alles in tien waarden variërend van 3 tot 400 Heller. Maar kwam nog een verrassende mededeling. Alle vanaf 19 maart 1919 ongeldig geworden postzegels van Oostenrijk en Hongarije mochten worden omgeruild voor Tsjechoslowaakse zegels. Die oude zegels werden niet vernietigd maar voorzien van de opdruk POTA CESKOSLOVENSKO 1919 en weer aan het loket verkocht tot zelfs tien jaar na de eerste uitgiften.
Zegels van Kroatië met het thema "Bevrijd Kroatië"
John Tolsma
Lit.: Walter Köcher, Zerfall einer Monarchie, DBZ 24-25 2018
Centrum Philatelisten Vereniging Groningen Emmastraat 5
9722 EW Groningen
Tel: 050 - 525 96 10 info@philatelist.nl